Biển đỏ là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Biển Đỏ

Biển Đỏ là một vùng biển dài và hẹp nằm giữa Đông Bắc châu Phi và bán đảo Ả Rập, là phần rìa phía Tây của Ấn Độ Dương. Biển này kết nối với vịnh Aden thông qua eo biển Bab el-Mandeb ở phía Nam và nối với Địa Trung Hải qua kênh đào Suez ở phía Bắc. Biển Đỏ có ý nghĩa quan trọng về địa lý, sinh thái và địa chất trong khu vực.

Khác với hầu hết các vùng biển khác, Biển Đỏ có đặc trưng là độ mặn cao, nhiệt độ nước bề mặt ổn định quanh năm và rất ít sông lớn đổ vào. Những điều kiện này tạo ra một hệ sinh thái biển độc đáo và cũng làm tăng khả năng tích tụ khoáng chất, muối và vi sinh vật chuyên biệt trong nước.

Thuật ngữ “Biển Đỏ” có thể bắt nguồn từ hiện tượng nở hoa của loài tảo đỏ Trichodesmium erythraeum, gây ra sắc đỏ tạm thời trên mặt nước. Trong các văn bản Hy Lạp cổ đại, biển này được gọi là Erythra Thalassa, với "erythra" nghĩa là màu đỏ.

Vị trí địa lý và địa hình

Biển Đỏ kéo dài khoảng 2.250 km từ Bắc xuống Nam, với chiều rộng trung bình khoảng 280 km. Diện tích mặt nước của nó là gần 438.000 km². Về độ sâu, phần nông chủ yếu nằm ở hai đầu trong khi vùng giữa biển là một rãnh sâu hình thành do hoạt động kiến tạo, với độ sâu tối đa đạt tới khoảng 3.040 mét.

Biển Đỏ giáp với tám quốc gia bao gồm: Ai Cập, Sudan, Eritrea (phía Tây), và Ả Rập Xê Út, Yemen (phía Đông). Một số quốc đảo như Djibouti và Somalia cũng nằm gần vùng cực Nam của biển này. Eo Bab el-Mandeb rộng chỉ khoảng 29 km là điểm hẹp nhất, đóng vai trò cửa ngõ giao thương chiến lược toàn cầu.

Dưới đây là bảng mô tả tổng quan vị trí và đặc điểm chính:

Thông số	Giá trị
Chiều dài	~2.250 km
Chiều rộng trung bình	~280 km
Độ sâu lớn nhất	~3.040 m
Số quốc gia giáp ranh	8
Kết nối với đại dương	Vịnh Aden – Ấn Độ Dương

Đặc điểm địa chất và kiến tạo

Biển Đỏ là một phần của hệ thống rift Đông Phi, nơi mảng châu Phi và mảng Ả Rập đang tách rời nhau do chuyển động kiến tạo. Quá trình tách rời này đã diễn ra hàng triệu năm, hình thành nên một vùng rãnh trũng sâu dưới đáy biển, gọi là “rãnh trung tâm Biển Đỏ”. Đây là nơi hình thành lớp vỏ đại dương mới qua cơ chế trồi dung nham basalt từ manti.

Nghiên cứu địa vật lý cho thấy tốc độ mở rộng của rift trung tâm này khoảng $1 \, \text{cm/năm}$. Kết quả là các cấu trúc địa hình như núi ngầm, đứt gãy và rãnh sâu phát triển song song với trục giữa của biển. Vùng này còn có hoạt động thủy nhiệt yếu với một số vị trí có khoáng sản sunfua tích tụ dưới đáy.

Các thành phần địa chất chính bao gồm:

• Đá bazan từ hoạt động núi lửa giữa đại dương
• Đứt gãy tỏa hướng dọc theo trục Bắc – Nam
• Trầm tích biển sâu tích lũy từ các quá trình rửa trôi và lắng đọng

Nguồn dữ liệu: Nature Communications (2020)

Điều kiện thủy văn

Biển Đỏ có thủy văn đặc trưng với độ mặn rất cao, trung bình khoảng $40 \, \text{‰}$, cao hơn hẳn so với độ mặn của các đại dương khác (~35‰). Sở dĩ như vậy là do khí hậu khô hạn quanh năm, tốc độ bay hơi lớn, lượng mưa thấp và không có sông lớn nào chảy vào để làm loãng nước biển.

Nhiệt độ bề mặt nước ổn định quanh năm, dao động từ 26°C đến 30°C, tạo điều kiện cho sinh vật nhiệt đới phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, ở tầng nước sâu (trên 1.000 m), nhiệt độ vẫn giữ ở mức ~21.5°C và oxy hòa tan rất thấp, gần như không đủ cho sự sống.

Lưu thông nước trong Biển Đỏ chịu ảnh hưởng mạnh từ gió mùa và tương tác với vịnh Aden. Vào mùa hè, nước bề mặt chảy từ Nam lên Bắc, trong khi mùa đông có xu hướng ngược lại. Sự luân chuyển này tạo nên sự phân tầng rõ rệt trong cột nước biển và ảnh hưởng đến hệ sinh thái.

Đa dạng sinh học và sinh thái

Biển Đỏ là một trong những vùng biển có hệ sinh thái san hô phát triển bền vững nhất trên thế giới, bất chấp điều kiện nhiệt độ cao và độ mặn lớn. Đây là nơi sinh sống của hơn 1.200 loài cá, 200 loài san hô cứng và hàng trăm loài động vật không xương sống khác. Tỷ lệ loài đặc hữu tại Biển Đỏ rất cao, ước tính có khoảng 10–15% các loài cá chỉ xuất hiện ở vùng biển này.

Các rạn san hô ở Biển Đỏ có khả năng chịu nhiệt cao hơn nhiều khu vực khác như Thái Bình Dương hay Ấn Độ Dương. Nguyên nhân được cho là do lịch sử tiến hóa lâu dài trong điều kiện nước ấm và mặn, giúp các loài tại đây thích nghi tốt hơn với biến đổi khí hậu. Điều này khiến Biển Đỏ trở thành trọng tâm nghiên cứu quốc tế về phục hồi san hô.

Những hệ sinh thái chính tại Biển Đỏ gồm:

• Rạn san hô viền theo bờ, phổ biến ở vùng nông ven biển
• Thảm cỏ biển (seagrass beds) – nơi trú ẩn của cá con và động vật đáy
• Rừng ngập mặn – tạo môi trường sống cho chim biển, cua, cá nhỏ

Nguồn: IUCN – Red Sea Biodiversity

Vai trò kinh tế và thương mại

Biển Đỏ đóng vai trò then chốt trong hệ thống hàng hải toàn cầu. Là tuyến đường nối từ châu Á tới châu Âu qua kênh đào Suez, vùng biển này xử lý khoảng 10% lượng thương mại hàng hóa thế giới. Các cảng quan trọng như Jeddah (Ả Rập Xê Út), Port Sudan, và Sokhna (Ai Cập) là các trung tâm logistics lớn tại khu vực.

Ngoài thương mại hàng hải, Biển Đỏ còn là nguồn lợi lớn về đánh bắt cá, khai thác khoáng sản biển và phát triển du lịch biển – lặn ngắm san hô, chèo thuyền, và nghỉ dưỡng ven biển. Các khu nghỉ dưỡng tại Sharm El-Sheikh (Ai Cập) và Yanbu (Ả Rập Xê Út) thu hút hàng triệu du khách mỗi năm.

Một số hoạt động kinh tế chính:

Ngành	Mô tả	Quốc gia liên quan
Vận tải biển	Tuyến giao thương Suez – Ấn Độ Dương	Ai Cập, Yemen, Ả Rập Xê Út
Du lịch biển	Lặn ngắm san hô, nghỉ dưỡng ven biển	Ai Cập, Jordan
Thủy sản	Đánh bắt cá, tôm, mực vùng ven	Sudan, Eritrea, Yemen

Nguồn: UNCTAD Maritime Transport

Biến đổi khí hậu và các nguy cơ môi trường

Biến đổi khí hậu đang làm thay đổi cấu trúc và chức năng hệ sinh thái Biển Đỏ. Nhiệt độ nước tăng, nồng độ $\mathrm{CO_2}$ hòa tan cao hơn, và mực nước biển dâng đều ảnh hưởng tiêu cực đến rạn san hô và các loài sinh vật biển. Một số rạn san hô đã xuất hiện hiện tượng tẩy trắng cục bộ.

Các nguy cơ môi trường lớn khác gồm:

• Ô nhiễm từ dầu mỏ do khai thác ngoài khơi và tai nạn tàu chở dầu
• Nước ballast từ tàu biển mang sinh vật ngoại lai
• Phát triển đô thị ven biển thiếu kiểm soát

Tổ chức Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) đã cảnh báo về tình trạng suy giảm độ phủ san hô và thay đổi cấu trúc sinh học biển tại một số vùng dọc theo bờ biển Yemen và Sudan.

Xem báo cáo đầy đủ tại: UNEP – State of the Environment: Red Sea & Gulf of Aden

Lịch sử địa lý và tên gọi

Tên gọi “Biển Đỏ” bắt nguồn từ hiện tượng màu đỏ của nước do tảo sinh sôi mạnh hoặc phản chiếu ánh sáng từ núi đá đỏ ven biển. Trong tiếng Hy Lạp cổ đại, nó được gọi là “Erythra Thalassa”, tương đương với “Red Sea”. Một số tài liệu Hán cổ cũng gọi vùng biển này là “Xích Hải”.

Trong lịch sử, Biển Đỏ đóng vai trò quan trọng trong thương mại cổ đại giữa phương Đông và phương Tây. Người Ai Cập cổ đại, Hy Lạp, La Mã, và Ả Rập đều sử dụng Biển Đỏ như một phần trong tuyến hải trình kết nối với Ấn Độ Dương. Nó cũng được nhắc đến trong kinh thánh với truyền thuyết Moses tách nước.

Hợp tác khu vực và nghiên cứu khoa học

Do Biển Đỏ tiếp giáp nhiều quốc gia với điều kiện kinh tế và chính trị khác nhau, quản lý tài nguyên biển hiệu quả đòi hỏi hợp tác xuyên quốc gia. Tổ chức PERSGA (Regional Organization for the Conservation of the Red Sea and Gulf of Aden) được thành lập với mục tiêu thúc đẩy hợp tác khu vực, giám sát môi trường và thực hiện các dự án bảo tồn.

Một số chương trình nghiên cứu nổi bật hiện nay:

• Giám sát đa dạng sinh học rạn san hô
• Quan trắc chất lượng nước biển và tải lượng chất dinh dưỡng
• Ứng dụng mô hình sinh thái biển trong quy hoạch vùng ven biển

Tham khảo thêm: PERSGA – Official site

Tài liệu tham khảo

1. Nature Communications. (2020). Opening of the Red Sea. nature.com
2. IUCN. Red Sea Biodiversity. iucn.org
3. UNEP. State of the Environment: Red Sea and Gulf of Aden. unep.org
4. PERSGA. Regional Programmes. persga.org
5. UNCTAD. Maritime Transport. unctad.org
6. Encyclopaedia Britannica. Red Sea. britannica.com